Με ένα σημαντικό αφιέρωμα στη Γενοκτονία του Ποντιακού Ελληνισμού, άρχισαν το βράδυ της Τετάρτης 10 Μαΐου οι εργασίες του τριήμερου 42ου Πανελλήνιου Ιστορικού Συνεδρίου της Ελληνικής Ιστορικής Εταιρίας, με εισηγήσεις σημαντικών επιστημόνων, την Πέμπτη 11 και την Παρασκευή 12 Μαΐου 2023, στο Κέντρο Ιστορίας του Δήμου Θεσσαλονίκης.
Ο Κυριάκος Χατζηκυριακίδης, ο Κώστας Φωτιάδης, ο Θεοδόσης Κυριακίδης και ο Νίκος Ζάικος
Στη συζήτηση στρογγυλής τραπέζης, με θέμα «Η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου: ιστορική, νομική και γενοκτολογική προσέγγιση», μίλησαν ο Κώστας Φωτιάδης, Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας με θέμα «Η γυναικοκτονία των Ελληνίδων του Πόντου», ο Νίκος Ζάικος, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, με θέμα «Δίκαιο και ατιμώρητα μαζικά εγκλήματα του παρελθόντος. Η περίπτωση της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου», και ο Θεοδόσης Κυριακίδης δρ. Ιστορίας με θέμα «Μεθοδολογικές και θεωρητικές προσεγγίσεις στη Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου».
Μέρος του ακροατηρίου στην έναρξη των εργασιών του συνεδρίου
Τη συζήτηση στρογγυλής τράπεζας συντόνιζε ο Κυριάκος Χατζηκυριακίδης, Επίκουρος Καθηγητής, της Έδρας Ποντιακών Σπουδών, του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας, του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Ο Κώστας Φωτιάδης
Στην ομιλία του μεταξύ άλλων ο Κώστας Φωτιάδης, Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας με θέμα «Η γυναικοκτονία των Ελληνίδων του Πόντου», αναφέθηκε στην Aμερικανίδα Ethel Thompson από τη Bοστώνη της Mασσαχουσέτης, που εργάστηκε στην Aμερικανική Eπιτροπή Περιθάλψεως από τον Aύγουστο του 1921 ως τον Iούνιο του 1922, και όταν επέστρεψε στην Aμερική, αφού πρώτα παραιτήθηκε από τη θέση της, έδωσε στη δημοσιότητα, στην εφημερίδα "Daily Telegraph", και αργότερα σε διάφορους ανθρωπιστικούς οργανισμούς την έκθεση που συνέταξε για τις κεμαλικές βαρβαρότητες:
"Γράφουσα την έκθεσιν ταύτην, δηλώ ταυτοχρόνως ότι διέκοψα πάσαν σχέσιν μετά της Aμερικανικής Επιτροπής Περιθάλψεως, διότι δεν επιθυμώ να παρακωλύσω όπως δήποτε την δραστηριότητα μιας οργανώσεως, ήτις διεξάγει λαμπρόν ανθρωπιστικόν έργον εις το εσωτερικόν της Aνατολής υπέρ των πασχόντων πάσης εθνότητος και θρησκείας. Εξ άλλου, ως Aμερικανίς πολίτις, μη συνδεομένη με οιανδήτινα οργάνωσιν, ουδέν δύναται να με εμποδίση από του να καταγγείλω εις τον πεπολιτισμένον κόσμον τας φρικαλεότητας, ας υπέστησαν οι Χριστιανοί, άνδρες, γυναίκες και παιδία, κατά το διαρρεύσαν έτος εν Aνατολή υπό το Κεμαλικόν Καθεστώς. Μετέβην εις Aνατολήν διά το έργον των ορφανών της Aμερικανικής Επιτροπής Περιθάλψεως άνευ προλήψεώς τινος εν σχέσει με τας εθνότητας ή θρησκείας. Επέστρεψα με αίσθημα φρίκης και απογοητεύσεως αναλογιζομένη ότι εν έτει 1922 είνε επιτετραμμένον να ζώσιν υπό τοιαύτας συνθήκας άτομα και να υπάρχωσι τοιαύται Κυβερνήσεις... Οι οφθαλμοί μου ακόμη διατηρούν το φρικώδες θέαμα, το οποίον είδον και το οποίον δεν θα λησμονήσω, όπως δεν θα λησμονήσω ποτέ το ανοικτόν εκείνο νεκροταφείον πέριξ του Χαρπούτ, μέσω του οποίου έζησα τον παρελθόντα χειμώνα. Πολλοί ερωτούν αν αι εκθέσεις αύται είνε αληθείς. Κατόπιν ενός έτους τοιαύτης πείρας το όλον ζήτημα με εκπλήττει. Η εργασία των ορφανοτροφείων με ηνάγκαζε να μεταβαίνω εις τα έξω της πόλεως χωρία, όπου ευρίσκοντο τα καθιδρύματά μας, δύναμαι δε απλώς να ορκισθώ ότι λέγω την ξηράν αλήθειαν επί όσων είδον εκάστην ημέραν...
Την νύκτα, αι φωναί των Ελληνίδων γυναικών, (συζύγων και θυγατέρων), δεν μας επέτρεπον να κοιμηθώμεν. Εκάστην νύκτα εκ του Aρμενικού Ορφανοτροφείου, όπου παρέμενα τον περισσότερον καιρόν, παρετήρουν τα καιόμενα χωρία και εσκεπτόμην εις τί επίγειον κόλασιν μετέβαλον οι άνθρωποι ούτοι την αληθώς ωραίαν αυτήν χώραν. Κατ' Aύγουστον, ήλθεν είδησις, ότι αι γυναίκες θα υφίσταντο την τύχην των γερόντων. Το οίκημά μας αμέσως περιεκυκλώθη υπό των δυστυχών τούτων γυναικών, αίτινες έκρουον την θύραν και παρουσιάζουσαι τα μικρά των μας παρεκάλουν όπως τα κρατήσωμεν εφόσον μας ήτο αδύνατον να σώσωμεν αυτάς... Υποβάλλουσα την έκθεσιν ταύτην, επιθυμώ, όπως αι γυναίκες της Aμερικής, αι οποίαι έχουν επιρροήν επί της Κυβερνήσεως δυνηθούν να κάμουν κάτι διά τα γυναικόπαιδα της Aνατολής, τα οποία αποθνήσκουν και υποφέρουν ανεκδιήγητα δεινά. Εμπορικά συμφέροντα, μικροζηλοτυπίαι, εδαφικά πλεονεκτήματα κ.τ.λ. πρέπει να τεθούν κατά μέρος διά το συμφέρον του ανθρωπισμού. Φρονώ ότι είναι αίσχος να συμβαίνουν τοιαύτα πράγματα το 1922 και είνε καιρός όπως γίνη κάτι τελειωτικόν διά να καταστήση αδύνατον την επανάληψιν των κακουργημάτων τούτων. Συζητήσεις και διαπραγματεύσεις λαμβάνουν χώραν αν θα αποσταλή ή όχι Aνακριτική Επιτροπή εις Aνατολήν. Aνεξαρτήτως τούτων η πράξις έγινε και αι παρούσαι εκθέσεις είνε γεγονότα. Η μέθοδος είναι παλαιά και εξακολουθεί επί έτη. Άρα γε θα επιτραπή να εξακολουθήση;
Έγραψα την έκθεσιν ταύτην, χωρίς να έχη γνώσιν η Aμερικανική Επιτροπή Περιθάλψεως και αφού διέκοψα πάντα δεσμόν μετ' αυτής. Η Aμερικανική Επιτροπή Περιθάλψεως πράττει παν το δυνατόν προς περίθαλψιν των υπό την φροντίδα της παιδίων και εργάζεται εν Aνατολή υπό μεγάλας δυσκολίας και στενοχωρίας. Μόλα ταύτα χρειάζεται κάτι ισχυρότερον από τροφήν και ενδύματα, όπως εκκαθαρισθή η κατάστασις αύτη".
Ο Νίκος Ζάικος
Ο Νίκος Ζάικος, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, στην ομιλία του με θέμα «Δίκαιο και ατιμώρητα μαζικά εγκλήματα του παρελθόντος. Η περίπτωση της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου», μεταξύ άλλων υποστήριξε ότι η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου και της Μικράς Ασίας ανέκαθεν βρισκόταν στο επίκεντρο ενός φορτισμένου δημόσιου διαλόγου. Αυτό είναι αναμενόμενο για πολλούς λόγους: πρόκειται για ένα ατιμώρητο μαζικό έγκλημα του παρελθόντος – και μάλιστα το αποκαλούμενο «έγκλημα των εγκλημάτων» – δεν υπάρχει σχετική δικαστική ιστορία και νομολογία, δεν υπάρχει κοινή αντίληψη του παρελθόντος στο πλαίσιο των ελληνοτουρκικών σχέσεων, καθώς η επίσημη κατηγορηματική θέση του κράτους της Τουρκίας είναι ότι ουδέποτε διαπράχθηκε γενοκτονία στο έδαφός της με θύματα Αρμένιους ή Έλληνες, ενώ ορισμένοι αναλυτές αμφισβητούν εάν τα ιστορικά γεγονότα εντάσσονται όντως στην προβληματική του εγκλήματος της γενοκτονίας.
Θα πρέπει εξάλλου να επισημανθεί ότι μέχρι σήμερα, η Τουρκία όχι μόνον αρνείται κάθε γενοκτονική πρόθεση, αλλά επιχειρεί να αποδείξει με στρατηγικές κινήσεις ότι οι Αρμένιοι και οι Έλληνες παραπληροφορούν και ψεύδονται. Η διαμόρφωση της σύγχρονης τουρκικής εθνικής ταυτότητας βασίζεται σε μία επίσημη ιστοριογραφία που δικαιολογεί τις θηριωδίες σε βάρος των Αρμενίων και των άλλων χριστιανικών μειονοτήτων ως αναγκαία μέτρα για την υπεράσπιση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από «εσωτερικούς εχθρούς» στο πλαίσιο ενός απελευθερωτικού πολέμου – συνεπώς, δικαιώνει την εκδίωξη και τον αφανισμό των χριστιανικών μειονοτήτων. Η αναγνώριση της γενοκτονίας των Αρμενίων και των Ελλήνων θα δήλωνε εξ άλλου ενοχή και ευθύνη, καθώς και αποδοχή ότι η τουρκική κοινωνία πιστεύει σε ένα ψέμα από την εποχή της ίδρυσης του κράτους της Τουρκίας.
Τα γεγονότα του Πόντου και της Μικράς Ασίας βρίσκονται σε μία διαδικασία εμπέδωσής τους στο διεθνές επίπεδο ως μία από τις «άγνωστες» ή «αθέατες» γενοκτονίες της ιστορίας. Η αναγνώριση μίας γενοκτονίας σημαίνει ότι τα θύματα και οι απόγονοί τους έχουν το δικαίωμα να διατηρούν την αδικία που υπέστησαν στην πολιτιστική μνήμη τους ως ένα καταλυτικό γεγονός που καθόρισε την ιστορία και την ταυτότητά τους και είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το αίσθημα του συνανήκειν στην ομάδα.
Ο Θεοδόσης Κυριακίδης
Στην ομιλία του ο Θεοδόσης Κυριακίδης δρ. Ιστορίας με θέμα «Μεθοδολογικές και θεωρητικές προσεγγίσεις στη Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου», μεταξύ άλλων επιστήμανε πως η έρευνα γύρω από τη Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου έχει προχωρήσει σημαντικά, όσον αφορά την μελέτη αρχειακού υλικού και πραγματολογικών στοιχείων. Το μεγαλύτερο μέρος του αρχειακού υλικού που αφορά διπλωματικά έγγραφα έχει δημοσιευθεί από τον καθηγητή Κώστα Φωτιάδη. Το έργο που εγκαινίασε την στροφή στην αναζήτηση των πηγών γύρω από το έγκλημα της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου ήταν εκείνο του καθηγητή του πανεπιστημίου της Βιέννης Πολυχρόνη Ενεπεκίδη, ο οποίος για πρώτη φορά εξέτασε διπλωματικά αρχεία της Αυστρίας και της Γερμανίας προκειμένου να φωτίσει τα γεγονότα της περιόδου.
Έκτοτε ακολούθησαν κι άλλοι ερευνητές που με μικρότερης κλίμακας αρχειακή έρευνα φώτισαν πτυχές του ζητήματος της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου , ενώ δημοσιεύθηκαν και συλλογικοί τόμοι, οι οποίοι εγκαινίασαν μια διεπιστημονική προσέγγιση.
Η καταστροφή της ελληνικής εθνο-θρησκευτικής ομάδας πραγματοποιήθηκε παράλληλα με την καταστροφή και εξαφάνιση και των υπολοίπων γηγενών χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Αρμενίων και Ασσυρίων κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας οθωμανικής εξουσίας από την ίδια τους την κυβέρνηση.
Αυτό που έχει εξαιρετικό ερευνητικό ενδιαφέρον σχετικά με την βία που ασκούν οι Νεότουρκοι και οι Κεμαλικοί είναι πως συχνά παρατηρείται μια θεατροποίηση των δολοφονιών. Δηλαδή τα εγκλήματα που διαπράττουν δεν αποτελούν απλώς εξολόθρευση του εχθρού με θανάτωση του, όπως είναι το αναμενόμενο σε έναν πόλεμο. Εκείνο που προκαλεί εντύπωση είναι το γεγονός πως σε πολλές περιπτώσεις δολοφονιών στη Γενοκτονία των Ελλήνων παρατηρείται μια ιδιαίτερα συχνή υπερβολή τόσο στη θανάτωση με φρικτό και βασανιστικό τρόπο, όσο και στην διαπόμπευση των πτωμάτων μετά την θανάτωση. Αυτή η ορατή βία, που αναφέρεται στη συμβολική διάσταση της βίας, έχει σκοπό να επικοινωνήσει ένα μήνυμα. Οι πράξεις που σκοπό έχουν τον εξευτελισμό του νεκρού σώματος του αντιπάλου, ο αποκεφαλισμός του νεκρού και η δημόσια διαπόμπευση αποτελούν οπτικές εγγραφές που σκοπό έχουν να μεταδώσουν το μήνυμα ότι ο αντίπαλος έχει ηττηθεί ολοκληρωτικά και ότι πλέον ακόμη και το σώμα του θύματος ανήκει στον θύτη, μετατρέποντας το κατ’ αυτόν τον τρόπο σ’ ένα συμβολικό κεφάλαιο. Ο θύτης δηλαδή είναι ο κυρίαρχος, ο νικητής και νομιμοποιείται να ιδιωτικοποιηθεί τα ιερά και τα όσια του θύματος, όπως είναι το νεκρό σώμα. Αυτός ο συμβολισμός της βίας, ο βασανισμός ως κανονικότητα όχι απλά μένει ατιμώρητος αλλά επιχειρείται είτε η άρνηση του, είτε ο υποβιβασμός του, είτε ακόμη η ενοχοποίηση των ίδιων των θυμάτων, ότι δηλαδή άξιζαν όσα έπαθαν.
Συζήτηση
Μέρος του ακροατηρίου που παρακολούθησε τη συζήτηση στρογγυλής τραπέζης
Μετά το τέλος των εισηγήσεων ακολούθησε συζήτηση με το κοινό, ενώ απαντήθηκαν και οι απορίες από το ακροατήριο, πότε μπορεί να χαρακτηριστεί ένα έγκλημα με τον όρο Γενοκτονία, που σε αυτήν την περίπτωση ανήκει και η Γενοκτονία του Ποντιακού Ελληνισμού, όπως και σε βάρος των Ελλήνων της Μικρασίας, των Αρμενίων, και των Ασσυρίων – Αραμαίων.
